Tradycja ozdabiania domostw w Zalipiu na Krajowej liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego

O wpisie poinformował PAP we wtorek Kazimierz Kurczab, dyrektor Muzeum Ziemi Tarnowskiej, które wnioskowało do MKiDN w tej sprawie. W jego ocenie wpis tego zjawiska kulturowego na krajową listę stanowi bardzo duże wyróżnienie dla działalności i twórczości malarek z Zalipia i okolicznych miejscowości.

„To honorowa lista prowadzona przez MKiDN, która zbiera najbardziej znane tradycje, jeśli chodzi o umiejętności i aktywność w przestrzeni kultury niematerialnej” - powiedział PAP dyrektor i zaznaczył, że dzięki wpisowi twórczość artystek z Powiśla Dąbrowskiego zyskuje także ochronę prawną, a związane z tym zobowiązania zapewniają ciągłość pokoleniową tej tradycji. Jej propagowaniu mają służyć m.in. działania kulturalne i edukacyjne oraz organizowany corocznie konkurs „Malowana Chata”.

Według dyrektora Muzeum Ziemi Tarnowskiej wpis na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego jest pierwszym krokiem do starań o wpisanie tradycji z Zalipia na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. „Takie działania będziemy podejmować w przyszłości” - zapowiedział Kurczab.

Jak poinformowano w uzasadnieniu wpisu, początki tradycji zdobniczych w regionie Powiśla Dąbrowskiego sięgają końca XIX wieku i są związane z archaicznym stylem dekoracji przy użyciu „pack” (plam wapna) na suficie i piecu w „czarnej izbie” (kuchni). Kobiety malowały osmolone dymem miejsca jasnymi plamami wapna, uderzając pędzlem zwanym „prośnianką” (ze słomy prosa), tworząc geometryczne, koliste wzory w pasowych układach.

Z czasem te wzory przekształciły się w proste motywy roślinne, często przedstawiające koliste, sercowate lub gwiaździste kwiaty z długą łodygą. Początkowe geometryczne formy ewoluowały w bardziej kolorowe i złożone wzory roślinne oraz niekiedy motywy zoomorficzne (ptaki). Inspiracją dla tego rozwoju mogły być wzory z tradycyjnych powiślańskich haftów, takich jak motywy bukietów.

Rozwijające się w okresie międzywojennym zalipiańskie malarstwo w czasie okupacji niemieckiej zaczęło przygasać. Dopiero na przełomie lat 40. i 50. XX wieku zaczęło się ono powoli odradzać. Przyczynił się do tego konkurs „Malowana Chata”, który odbywa się od 1948 r. do chwili obecnej, corocznie od 1965 roku. Od 1976 roku głównym jego organizatorem jest Muzeum Okręgowe w Tarnowie (od 2024 r. Muzeum Ziemi Tarnowskiej) przy współpracy Domu Malarek w Zalipiu.

Jak wskazano, kreatywność i talent zalipiańskich malarek, wprowadziły nowe formy artystycznego wyrazu dzięki inicjatywom organizatorów konkursu. Malarki, wcześniej tworzące jedynie wewnętrzne dekoracje, zaczęły ozdabiać elewacje domów: przestrzenie wokół okien, drzwi oraz ściany szczytowe. Z czasem malowankami zaczęto pokrywać również budynki gospodarcze, takie jak stajnie, stodoły, szopy, a nawet piwnice, studnie, psie budy, kurniki, gołębniki i drzewa. W latach 60. i 70. XX wieku zdobnictwo przeżyło rozkwit, z Zalipiem jako głównym ośrodkiem, co doprowadziło do powstania terminu „malowanki zalipiańskie”.

Współcześnie pojawiły się nowe rozwiązania artystyczne, co jest związane z urbanizacyjnymi zmianami na wsi, gdzie tradycyjna drewniana architektura niemal zanikła. Murowane budynki i nowe wystroje wnętrz ograniczyły przestrzeń do malowania, co stanowiło wyzwanie dla artystek z Powiśla Dąbrowskiego. Pojawienie się lepszych materiałów malarskich, takich jak farby olejne, akrylowe i niezmywalne, otworzyło nowe możliwości twórcze, szczególnie dla młodszych malarek.

W Polsce rejestr elementów niematerialnego dziedzictwa kulturowego tworzony jest od 2014 r. według zasad przyjętych w związku z Konwencją UNESCO.

Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego prowadzi minister kultury i dziedzictwa narodowego we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa. Obecnie znajdują się na niej 103 tradycje i zwyczaje, z czego z Małopolski np. szopkarstwo krakowskie, Pochód Lajkonika, wyścigi kumoterek, tradycje barbórkowe oraz kult św. Kingi wśród górników Kopalni Soli Bochnia i Kopalni Soli Wieliczka, bobowska koronka klockowa czy wyplatanie koszy „wikowych” w gminie Ciężkowice.(PAP)

autor: Rafał Grzyb

rgr/ aszw/